باز شدن صندوقچه بسته گردشگری در همسایه شمالی ایران

برای دهه‌ها – حتی قبل از استقلال از اتحاد جماهیر شوروی – جاذبه اصلی ترکمنستان دهانه گازی بزرگ موسوم به “دروازه جهنم” بوده است.

این گودال آتشین عظیم که در صحرای “قره‌قوم” و در فاصله‌ی حدود ۴ ساعت رانندگی از عشق‌آباد، پایتخت این کشور، واقع شده است،

پدیده‌ای ساخته‌ی دست بشر است که در دوران شوروی، زمانی که یک دکل اکتشاف گاز طبیعی به درون گودالی فرو ریخت، ایجاد شد.

پس از سفر در صحرا با کاروان‌های چهار در چهار، بازدیدکنندگان در اردوگاه‌های “یورت” مستقر می‌شوند و پس از تاریکی هوا، به لبه‌ی اطراف “دروازه‌های جهنم” می‌روند تا گرما را حس کنند و به صدای “جلز و ولز ” شعله‌هایی که از پایین زبانه می‌کشند، گوش دهند.

با این حال، دروازه جهنم به معنای واقعی کلمه در حال تمام شدن گاز خود است. در سال‌های اخیر، شعله‌ها به طور قابل توجهی فروکش کرده‌اند و پیش‌بینی می‌شود که دهانه‌ی آتش‌فشانی در سال‌های آینده کاملا خاموش شود.

اما این بدان معنا نیست که دلایل و جاذبه های دیگری برای بازدید وجود ندارد. شهرهای باستانی جاده‌ی ابریشم با مساجد و مناره‌های تاریخی خود، با معماری مدرن و بناهای باشکوهی که شامل همه چیز از رهبران پس از کمونیست و شاعران قرون وسطی گرفته تا اسب‌های طلایی، سگ ملی و یک گاو نر غول‌پیکر است که جهان را روی سر خود نگه می‌دارد، تضاد چشمگیری با عشق‌آباد دارند.

با توجه به اینکه مردم ترکمنستان با بازدیدکنندگان خارجی بسیار کمی روبرو می‌شوند، هنگام دیدن به گردشگر خارجی بسیار خونگرم و مهمان‌نواز برخورد می کنند. اگر مناظر خشک مورد علاقه شماست، حدود ۸۰ درصد ترکمنستان بیابان است و جذابیت کاوش و کنکاش در مکانی که کمتر کسی در دوران مدرن از آن بازدید کرده است، حس تازگی دارد.

“اریکا فتلند” نویسنده و انسان‌شناس نروژی و نویسنده کتاب “شوروی” و کتاب‌های دیگر درباره آسیای مرکزی و اتحاد جماهیر شوروی سابق، می‌گوید: “ترکمنستان با هر کشوری که من دیده‌ام متفاوت است. پایتخت مرمرین سفید و درخشان عشق‌آباد، با کوچه‌های خالی‌اش، یکی از عجیب‌ترین پایتخت‌هایی است که تا به حال دیده‌ام.”

عشق‌آباد، که با مجسمه‌های طلایی و مرمر سفید مزین شده است، هم یک شگفتی معماری و هم یک جذابیت برای خلق تصاویر اینستاگرامی است. بسیاری از سازه‌ها به شکل عملکردهای دولتی آنها ساخته شده‌اند – مانند ساختمان وزارت نفت و گاز که شبیه یک فندک غول‌پیکر است.

برخی دیگر برای ثبت رکوردهای جهانی گینس ساخته شده‌اند – از جمله بزرگترین چرخ و فلک سرپوشیده جهان و یک سر اسب عظیم که بالای استادیوم ملی معلق است.

در بازار سرپوشیده روسی شهر، فروشندگان نمونه‌هایی از خاویار برداشت شده از بخش ترکمنستانی دریای خزر را ارائه می‌دهند. ترکیبی از تاثیرات تمدن ایرانی و آسیای مرکزی است. آشپزی ترکمنستان به طرز شگفت‌آوری خوب است. زندگی شبانه نسبتا محدود است، اما می‌توانید در میخانه ایرلندی کلور یا میخانه بریتانیایی فلوریدا یک آبجوی سرد میل کنید.

این کشور که زمانی در موقعیت استراتژیک در امتداد مسیر تجاری جاده ابریشم بین آسیا و اروپا قرار داشت، دارای چندین مکان ثبت شده به عنوان میراث جهانی یونسکو از جمله “قلعه‌های اشکانی نیسا” در نزدیکی عشق آباد و ویرانه‌های وسیع “مرو” در شرق ترکمنستان است. مسجد جامع، مقبره‌ها و مناره‌های بلند “قونیه-اورگنچ” در شمال ترکمنستان حتی چشمگیرتر هستند.

فتلند می‌گوید: “زیباترین تجربیات من در ترکمنستان در حومه شهر، در بیابان بود، جایی که با دوستانه‌ترین و مهمان‌نوازترین افرادی که تا به حال دیده‌ام، روبرو شدم. تنها ایرادش شیر شتر تخمیر شده به نام محلی ” چال ” – نوشیدنی ملی ترکمن ها – بود که مدام به مقدار زیاد به من می‌دادند.”

چرا این تغییر ناگهانی؟

از قضا، بازدید از ترکمنستان در دوران شوروی، زمانی که آژانس مسافرتی دولتی “اینتوریست” سفر در اتحاد جماهیر شوروی را تسریع می‌کرد، آسان‌تر بود.

این آژانس مسافرتی دولتی که در سال ۱۹۲۹ توسط رهبر مستبد “جوزف استالین” تاسیس شد، وظیفه داشت از طریق گردشگری ارز خارجی کسب کند و مطمئن شود که بازدیدکنندگان (تقریبا همه آنها در تورهای هدایت‌شده تحت نظارت دقیق) فقط بهترین جنبه‌های اتحاد جماهیر شوروی را می‌بینند.

اینتوریست با داشتن دفاتری در لندن، نیویورک و سایر شهرهای خارجی، مسافران را با پوسترهای خیره‌کننده و تبلیغات روزنامه‌ها جذب می‌کرد. در میان تورهایی که آنها در دهه ۱۹۳۰ ارائه می‌دادند، یک سفر ۱۶ روزه با عنوان “شهرهای باستانی ترکستان” وجود داشت که شامل توقف در “عشق‌آبادِ در حال شکوفایی” بود.

گردشگری در ابتدا به آرامی رشد می‌کرد. اما با فروکش کردن جنگ سرد در دهه ۱۹۸۰، اتحاد جماهیر شوروی سالانه حدود ۴ میلیون گردشگر را جذب می‌کرد. فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی پس از سقوط دیوار برلین فرصتی برای افزایش بیشتر بازدیدها فراهم کرد. با این حال، ترکمنستان به این قافله نپیوست.

وقتی مسکو در سال ۱۹۹۱ به ۱۴ جمهوری سوسیالیستی خود استقلال پیشنهاد داد، “صفرمراد نیازوف” رهبر ترکمنستان، در ابتدا از این ایده خودداری کرد.

لوپین می‌گوید: “واقعا همه چیز به نیازوف برمی‌گردد. قبل از فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی، اقدامات او نشان دهنده‌ی مخالفت شدید او با ایده پرسترویکا و گلاسنوست بود. او پس از استقلال روش‌های خود را به کار گرفت، اما این روش‌ها به شدت تحت تاثیر مدل شوروی بودند.”

یا بهتر بگوییم، مدل قدیمی شوروی که تعداد کلی گردشگران را محدود می‌کرد و آنها را در تورهایی با راهنما نگه می‌داشت که فقط شامل جنبه‌هایی از ترکمنستان بود که نیازوف می‌خواست به جهان خارج نشان دهد.

در همین حال، ذخایر عظیم گازی این کشور به این معنی بود که ترکمنستان توانست در دوران پس از شوروی خودکفا و بی‌طرف بماند و نیاز به هرگونه نفوذ بین‌المللی خارجی را از بین ببرد. حتی پس از مرگ نیازوف در سال ۲۰۰۶، رهبری جدید همچنان به کنترل شدید بازدیدهای خارجی ادامه داد.

اما نشانه‌هایی وجود دارد که ممکن است تغییر در شرف وقوع باشد.

بر اساس جدیدترین گزارش شاخص تحول “برتلزمن” (BTI) در مورد ترکمنستان، این کشور نزدیک به یک دهه است که با مشکلات اقتصادی دست و پنجه نرم می‌کند. دولت به امید جذب سرمایه‌گذاری خارجی بیشتر و افزایش اشتغال، به دنبال همکاری اقتصادی با سایر کشورها، مانند توافق‌نامه اشتراک گاز طبیعی که اخیرا با ترکیه و ایران منعقد کرده است، بوده است.

برخی از ناظران معتقدند که اقدام برای ساده‌سازی فرآیند تایید ویزا و افزایش گردشگری بخشی از این استراتژی کلی و راه دیگری برای تقویت ذخایر ارزی آن است. گردشگری در ازبکستان و قزاقستان، دو همسایه آسیای مرکزی، در حال رونق گرفتن است.

فتلند می‌گوید: “وقتی ازبکستان پس از مرگ (رئیس جمهور اسلام) کریموف، مراحل صدور ویزا را ساده کرد، گردشگری چند برابر افزایش یافت و شاید آنها به تاثیرات مشابهی در ترکمنستان امیدوار باشند. سایر جمهوری های آسیای مرکزی همگی برای ورود بدون ویزا برای بسیاری از ملیت‌ها باز شده‌اند، بنابراین شاید ترکمن‌ها احساس کردند که باید کمی آسان‌تر عمل کنند.”