به گزارش اکو رسانه ، به نقل از اقتصاد۲۴– پس از تقریباً یک قرن حضور رسمی در مبادلات اقتصادی ایران، ریال، واحد پولی که زمانی برای خودش اعتباری داشت، تحولی اساسی به خود خواهد دید. چندی پیش مجلس دوازدهم تصویب کرد که پول ملی ریال است و «قران» را به‌عنوان جزء فرعی ریال تعیین کرده و حذف چهار صفر از پول ملی مورد تائید قرار گرفت.
با تصویب قانون پولی و بانکی کشور در مجلس شورای اسلامی برای حذف چهار صفر از پول ملی، این قانون باید طی دو سال آتی به تدریج اجرایی شود و عملاً سلطنت پول رایج ایران که عمرش تقریباً به صد سال رسید، وارد مرحله جدیدی شود. این تصمیم، بیش از آنکه یک اصلاحات پولی ساده باشد، مهر تأییدی است بر کاهش ارزش پول ملی و نشان‌دهنده یک سفر پرفراز و نشیب اقتصادی از دورانی که ریال جایگاه متفاوتی در جهان داشت.
ریال چگونه در تاریخ ایران متولد شد؟
ریال در گذشته اعتباری بیش از این داشت، اما امروز تنها خاطره‌ای دور از آن اعتبار باقی مانده است. شاید شما هم هر از گاهی کتابی قدیمی در دست گرفته باشید که قیمت پشت جلد آن چند ده یا چند صد ریال تعیین شده است. ریشه نام «ریال» (رویال به معنای شاهی) به سکه نقره اسپانیا و پرتغال باز می‌گردد که در مستعمرات این کشور‌ها رواج داشت و یک ارز جهانی محسوب می‌شد. این واحد در اواخر سده هجدهم میلادی، معادل یک هشتم تومان در ایران ارزش داشت. اما ساختار پولی ایران بسیار قدیمی‌تر است؛ واحد پول کشور بر مبنای «دینار» بنا شده که نام آن از «دیناریوس» روم شرقی گرفته شده بود و پس از فتوحات مسلمانان، تبدیل به دینار رایج در کشور‌های عربی شد.
پادشاهی‌های ایرانی نیز از دینار استفاده می‌کردند، اما با گذشت زمان و در نتیجه تورم و بی‌ارزش شدن تدریجی پول، نیاز به واحد‌های پولی بزرگتر احساس شد. این امر منجر به ضرب سکه‌هایی، چون «محمودی» (معادل صد دینار) در زمان سلطان محمود غزنوی و «شاهی» (معادل پنجاه دینار) در زمان سامانیان شد. در دوره صفوی، شاه عباس سکه ۲۰۰ دیناری به نام «عباسی» را ضرب کرد. واحد‌های پولی بزرگتر مانند «قران» (معادل هزار دینار) و «تومان» (معادل ده هزار دینار)، اما اغلب تنها واحد‌های محاسبه بودند و سکه‌ای به نام تومان یا قران ضرب نمی‌شد. لازم به ذکر است که کلمه تومان در اصل از لفظ مغولی به معنای «ده هزار» گرفته شده است.
نظام پولی ایران در دوره قاجار دستخوش تغییرات مهمی شد؛ در سال ۱۲۴۲ قمری (۱۸۲۷ میلادی)، سکه نقره‌ای به نام «صاحبقران» ضرب شد که ارزش آن معادل یک دهم «تومان» تعیین شد و بعد‌ها به اختصار «قران» نام گرفت. «شاهی» به کوچک‌ترین واحد پولی تبدیل شد، به طوری که ۲۰۰ «شاهی» برابر با یک «تومان» بود. در نیمه اول قرن نوزدهم، یک تومان ایران معادل دو پوند استرلینگ و ۲۵ فرانک فرانسه ارزش داشت و در زمان محمد شاه قاجار، برابر با ۲٫۵ دلار آمریکا بود. این دوران نشان‌دهنده اعتبار نسبی پول ملی بود، هرچند که نشانه‌های تضعیف در اواخر سلطنت ناصرالدین شاه بروز کرد، زمانی که یک پوند استرلینگ از ۳۲٫۵ قران به ۴۸٫۹ قران افزایش یافت.
گذار به نظام پولی مدرن با چاپ اولین اسکناس‌های ایران توسط کمپانی هنری شرودر برای بانک شاهنشاهی ایران در سال ۱۸۹۰ میلادی آغاز شد. با شدت گرفتن تنزل بهای نقره در بازار‌های جهانی در سال ۱۳۰۸ شمسی، طرح جایگزینی پایه نقره با طلا مطرح شد. نهایتاً در ۲۷ اسفند ۱۳۰۸، قانون «تعیین واحد و مقیاس پول قانونی ایران» تصویب شد و «ریال» به عنوان واحد پول تعیین گشت.
ریال که زمانی اعتباری داشت
در فروردین ۱۳۱۱ شمسی معادل مارس ۱۹۳۲، ریال با ارزش ۰٫۰۷۳۲۲۳۸۲ گرم طلا، جایگزین قران شد و به‌عنوان واحد رسمی پول ایران به جریان افتاد. این بازگشت ریال در دوران پهلوی، بخشی از برنامه‌های مدرن‌سازی اقتصاد بود که با هدف ساده‌سازی مبادلات پولی و تطبیق با استاندارد‌های جهانی انجام شد.
در دهه‌های اولیه، این سیاست‌ها ثبات قابل‌توجهی ایجاد کرد. برای نمونه، در زمان سقوط رضاشاه در سال ۱۳۲۰، هر دلار آمریکا تقریباً معادل ۱۵ ریال بود که گویای قدرت اولیه پول ملی بود. اقتصاد ایران بین سال‌های ۱۳۴۲ تا ۱۳۵۲، دورانی به نام «دهه طلایی» را تجربه کرد، با نرخ رشد اقتصادی ۱۱٫۵ درصد و تورم کاملاً مهار شده ۲٫۶ درصد. این ثبات و رشد، تأثیری کم‌سابقه بر ارزش ریال گذاشت و دلار آمریکا در برابر ریال تضعیف شد و ارزش آن از بیش از ۸۰ ریال به حدود ۷۰ ریال تا سال ۱۳۵۷ کاهش یافت.
داستان مرگ تدریجی ریال
ریال در سال ۱۳۵۷ بیشترین اعتبار را داشت، زمانی که صندوق بین‌المللی پول به دلیل افزایش چشمگیر صادرات، ریال ایران را به سبد حق برداشت مخصوص (SDR) اضافه کرد؛ لیستی که شامل معتبرترین ارز‌های جهانی بود. با این حال، این قدرت شکننده بود؛ اتکای بیش از حد اقتصاد به درآمد‌های نفتی، ساختار اقتصادی را در برابر شوک‌های آتی آسیب‌پذیر کرده بود.
در سال‌های بعد، اما تسخیر سفارت آمریکا و اعمال اولین دور تحریم‌ها، فشار را مضاعف کرد و نرخ دلار را به ۱۴۰ ریال رساند. وقوع جنگ تحمیلی هشت ساله، منجر به شکل‌گیری یک نظام چندنرخی ارز شد که دهه‌ها بر اقتصاد کشور سایه افکند. پس از جنگ، دولت سازندگی هاشمی رفسنجانی سیاست‌های تعدیل ساختاری را به اجرا درآورد که اگرچه با هدف احیای اقتصاد بود، اما نتایج ویرانگری برای پول ملی داشت. افزایش شدید نقدینگی و تورم‌های سنگین، ارزش ریال را به سقوط کشاند و نرخ دلار در بازار آزاد از حدود ۱،۲۰۰ ریال به ۴،۷۸۰ ریال تا سال ۱۳۷۶ افزایش یافت. همچنین، خصوصی‌سازی‌ها در این دوره بیشتر منجر به واگذاری دارایی‌ها به نهاد‌های شبه‌دولتی و ایجاد انحصارات شد که ساختار فساد سیستماتیک را تقویت کرد.
دولت اصلاحات در سال‌های ۱۳۷۶ تا ۱۳۸۴، با انضباط مالی و تنش‌زدایی در سیاست خارجی، توانست آرامش نسبی را به بازار بازگرداند. اگرچه دوره پایداری نبود. مهم‌ترین دستاورد این دوره، اجرای موفق طرح یکسان‌سازی نرخ ارز در سال ۱۳۸۱ بود. به لطف درآمد‌های بالای نفتی و بهبود روابط بین‌المللی، نرخ دلار در محدوده ۸،۰۰۰ تا ۹،۰۰۰ ریال ثابت ماند.
این ثبات دوام نیاورد؛ دوره پس از آن (۱۳۸۴-۱۳۹۲) را می‌توان نقطه عطف سقوط ریال دانست. سیاست‌های اقتصادی پوپولیستی دولت محمود احمدی‌نژاد مانند توزیع پول نقد از طریق هدفمندی یارانه‌ها، همراه با درآمد‌های افسانه‌ای نفت، حجم نقدینگی را به شکل بی‌سابقه‌ای افزایش داد و آتش تورم را شعله‌ور کرد. در دهه نود به دلیل بازگشت تحریم‌ها دلار ۴۵۰۰ ریالی در مقاطع مختلفی دچار افزایش قیمت شد، به نحوی که امروز مرز ۱۰۰ هزار تومان را گذرانده است.
این تحولات، سرنوشت ریال را به جایی رساند که نمایندگان به فکر حذف چهار صفر از پول ملی افتاده‌اند.
کشور‌هایی که صفر پول ملی خود را برداشتند
نکته‌ای که کارشناسان بار‌ها بر آن تأکید کرده‌اند این است که حذف صفر‌ها، اگرچه حسابرسی و حسابداری‌ها را آسان‌تر می‌کند، اما هیچ ربطی به کاهش نرخ تورم ندارد. واقعیت این است که این تورم بوده که باعث شده صفر‌ها جلوی ارقام زیاد شوند. تاریخچه جهانی نیز پر از نمونه‌هایی از این دست است؛ طی یک قرن گذشته بیش از ۵۰ کشور صفر‌ها را از اسکناس‌های خود حذف کرده‌اند. افراطی‌ترین نمونه، زیمبابوه است که طی سه سال مجبور شد ۲۵ صفر از روی اسکناس خود بردارد و نهایتاً مجبور به کنار گذاشتن پول رایج خود و استفاده از دلار آمریکا و پوند انگلستان شد!
اکنون، با تصویب قانون حذف چهار صفر، ریال ایران نیز پس از یک قرن خدمت اجباری در خط مقدم مبارزه با تورم، ناچار است وارد مرحله جدیدی از زیست خود شود.
