به گزارش اکو رسانه ، به نقل از سرویس تاریخ و سیاست خبرگزاری کتاب ایران (ایبنا) – مسیر حرکت امام رضا (ع) از مدینه تا مرو (مقر حکومت مامون) دربردارنده ریشه‌های تاریخی است. هر چند در مسیر حرکت امام رضا از مدینه تا مرو اختلاف نظر وجود دارد ولی پژوهشگران تاریخ اسلام بیشتر به مسیرهایی پرداخته‌اند که بیشترین منابع تاریخی بر آن اتفاق نظر دارند.
هجرت امام رضا (ع) به ایران به عنوان بزرگترین رویداد مذهبی تاریخ ایران مسیری معنوی و مذهبی را به‌وجود آورده است که قابلیت بازشناسی به عنوان محور گردشگری مذهبی را داراست. توجه به این مفاهیم در مسیر حرکت امام رضا (ع) اعم از پدیده‌های کالبدی، کاربری، فرهنگی، اجتماعی و طبیعی می‌تواند به ژرفای ریشه‌های ایرانی و اسلامی به‌ویژه هویت مکانی رضوی نزدیک کند. رویکرد گردشگری مذهبی در محور هجرت امام رضا (ع) به ایران با به‌کارگیری نشانه‌ها و نمادهایی از قبیل دروازه‌های ورود و خروج امام رضا (ع)، سقاخانه‌ها، نقاره‌خانه‌ها و مراسم نقاره‌زنی و سایر یادمان‌های کالبدی و فرهنگی محقق می‌شود.
مسیری که مامون تاکید داشت امام رضا را از آن عبور دهد یکی از راه‌های متداول آن زمان به شمار می‌رفت و آن از مدینه به بصره و از طریق سوق الاهواز (اهواز) به فارس و سپس از راه کویر و بیابان میان ایالت‌های فارس و خراسان می‌گذشت و به مرو ختم می‌شد.
راه دیگری که در آن زمان متداول بود از مدینه به سمت کوفه و مدینه الاسلام (بغداد) می‌رفت و سپس از آنجا به سمت ری، قم و خراسان و بالاخره به مرو منتهی می‌شد.
تاریخ‌پژوهان در نقد مسیر دوم چنین می‌گویند: عبور از سه شهر کوفه، بغداد و قم؛ از این سه شهر کوفه و قم مرکز تجمع شیعیان در آغاز قرن سوم اسلامی بود و عبور امام رضا از این دو شهر می‌توانست به قدرتمندی شیعیان این نواحی و شورش احتمالی آنان بینجامد.
شهر سوم یعنی بغداد و مرکز تجمع و قدرت عباسیان که از ولایت عهدی امام رضا خشمگین بودند و آن را انتقال قدرت از آل عباس به آل علی قلمداد می‌کردند، پس در هر دو صورت این مسیر و انتخاب آن به زیان مامون بوده است، لذا دلایل عقلی و منطقی علاوه بر دلایل و مستندات تاریخی بر مسیر اول مرتبت است. از این رو مسیری که مامون برای انتقال امام رضا از مدینه به مرو انتخاب کرده بود از دیدگاه جغرافیای طبیعی، اجتماعی، سیاسی و مذهبی بسیار حساب شده و دقیق بود.
سفر امام رضا از مدینه تا مرو را در پنح مرحله می‌توان دسته‌بندی کرد:
۱- از مدینه تا بصره
۲- از بصره تا فارس
۳- از فارس تا یزد
۴- از یزد تا خراسان
۵- امام در خراسان
از مدینه تا بصره:
دو تن از ماموران مامون به نامهای رجاء بن ضحاک و یاسرخادم به همراه نامهای مامور انتقال امام از مدینه به مقر حکومت وی بودند. رجاء بن ضحاک و یاسرخادم به منزل امام رفتند و نامه مامون را به حضرت تسلیم کردند. امام با فرستادگان مامون سخنی نگفت و با کراهت نامه را خواند و به ناچار پیشنهاد مامون را پذیرفت و آماده سفر شد و در نخستین گام پیش از آغاز سفر به سوی مرو، امام دست به اقداماتی زد که ماهیت پذیرش ولایت عهدی را آشکار ساخت. امام رضا (ع) با دست زدن به اقداماتی نظیر وداع با مرقد مطهر رسول اکرم، تعیین جانشین و اعلام امامت امام جواد (ع) و وداع با خانواده خویش نشان دادند که ولایت عهدی ظاهری آراسته و مجلل بر چهره تبعید و نفی بلد است.
منابع اولیه و سایر تواریخ معتبر آغاز حرکت امام رضا را از مدینه به سوی بصره ذکر کرده‌اند. با وجود این برخی از منابع به خصوص تذکره‌های متاخر می‌نویسند: حضرت، ابتدا به مکه رفته و در این سفر امام جواد نیز همراه ایشان بوده است، امام با خانه خدا وداع کرده و سپس از مکه به سفر ادامه داده‌اند.
گزارش منابع مختلف درباره سفر امام رضا از مدینه به مکه سپس به بصره متناقض و نامشخص است برخی امام جواد را همراه پدر بزرگوارشان در مکه دیده‌اند، برخی نامهای از امام رضا در مکه دریافت داشته برای امام جواد به مدینه برده‌اند، اینگونه اقوال از نامشخص و متناقص بودن سفر امام رضا به مکه حکایت دارد. علاوه بر این، اوضاع مکه در آن زمان چندان آرام نبود لذا سفر امام رضا به مکه به لحاظ سیاسی مغایر سیاست مامون و دستور وی به فرستادگانش است. به همین دلیل نمی‌توان سفر امام رضا از مدینه به مکه و سپس به مرو را داری حجت‌های آشکار تاریخی دانست و به احتمال زیاد باید بر این باور بود که در سفر از مدینه به مرو امام رضا به مکه سفر نکرده‌اند. امام در طی سفر به بصره در بناج (بر وزن کتاب) که در۶ منزلی بصره است توقف می‌کنند و پس از استقبال شیعیان آن منطقه عازم بصره می‌شوند.
از بصره تا فارس
از دیار عرب (عراق) تا خوزستان دو راه وجود دارد، یکی از بغداد به واسط و از واسط به خوزستان و راه دیگر از بصره به خوزستان که کوتاه‌ترین راه و فاصله میان ایران و عراق آن روز محسوب می‌شد.
راه بصره- اهواز در آن زمان ۹ منزل و سی و شش فرسنگ بود ولی از نامهای قدیم منازل این مسیر در نقشه‌های امروزین اثری نمانده است از این‌رو به سختی می‌توان مسیر حرکت امام را مشخص کرد. امام رضا از بصره به اهواز حرکت کرد ولی از جزئیات مسیر حرکت امام و منزلگاه‌هایی که حضرت در آن توقف فرمود منابع هیچ گزارشی ارائه نکرده‌اند.
با ورود امام رضا به اهواز، بیماری امام روی می‌دهد که منابع دلیل بیماری امام را هوای بسیار گرم و مرطوب این شهر بیان می‌کنند، لذا می‌توان دریافت که سفر امام در تابستان رخ داده است.
سه بقعه به نام امام رضا در شوشتر، دو بقعه به نام شاخراسون (شاه خراسان) در دزفول و شوشتر و دو بقعه دیگر به نامهای امام ضامن وجود دارد که بایستی با نظری نقادانه به آن نگریست. این بناها (یادبود امام رضا) که تعدادشان قریب به ده بنا می‌رسد اگر چه از حیث کثرت، گذر امام رضا را در این دو شهر قوت می‌بخشند اما به لحاظ اعتبار، متزلزل و مبهم هستند. سه بقعه امام رضا دیمی در شوشتر که عوام آن را محل توقف حضرت رضا می‌دانند برابر گفته شرف‌الدین شوشتری سندی ندارد… بقعه شاخراسون در دزفول نیز… با ابهام روبه‌روست.
تاریخ‌های محلی سفر امام به این دو شهر را تائید نمی‌کنند. همچنین با توجه به نقشه و موقعیت جغرافیایی شوشتر و دزفول گذر حضرت رضا را از این دو شهر دور از واقع می‌نمایاند چرا که امام بایستی راه رفته به شوشتر را بازگشته و سپس به دزفول می‌رفتند که این سفر عقلانی نیست.
از اهواز تا فارس:
درباره ادامه مسیر حرکت امام علی بن موسی‌الرضا به فارس منابع توضیحی نمی‌دهد که حضرت از کدام راه به سمت فارس و از آنجا به خراسان عزیمت کرده است و ما تنها از طریق اتصال نقاط جغرافیایی روشن که در منابع ذکر شده می‌توانیم جزئیات مسیر حرکت حضرت و منازل بین راه را به دست آوریم و یا حدس بزنیم زیرا مسیر راه خوزستان به فارس منحصر به یک راه نیست. از اهواز به فارس ۲۴ منزل و در مجموع ۱۰۲ فرسنگ راه بوده است. احتمال دارد حضرت در سفر تاریخی خود به مرو از راه ارجان، را مهرمز گذشته باشند زیرا نسبت به ابتدا و میانه این راه گزارش‌هایی از عبور آن حضرت در دست داریم.
درباره خروج امام از اهواز خبر دقیقی وجود دارد که امام از پل اربق یا اربک عبور کرده‌اند و این خود کلیدی برای حل این معماست. در ادامه مسیر پل اربک، در شهر ارجان قدیم (بهبهان) قدمگاهی است موسوم به قدمگاه امام رضا. وجود این قدمگاه در این مکان مسیر امام علی بن موسی‌الرضا را روشن می‌کند. قدمگاه بعدی که در منابع تاریخ محلی به تناوب از آن یاد شده شهر ابرقو یا ابرکوه است که در منتهی الیه جاده شمالی شیراز به شهر یزد است.
منابع تاریخی اطلاع می‌دهند که امام رضا از اهواز و از طریق فارس و نه شهر شیراز به سمت خراسان رفته‌اند. از ورود حضرت علی بن موسی الرضا به شیراز در منابع گزارش موثقی ثبت نشده است و در منابع محلی تاریخ این شهر هیچگاه قدمگاه و یا بنای یادبودی به آن حضرت منسوب نیست. این موضوع احتمال عبور حضرت رضا را از راه باستانی اهواز به پاسارگاد که بعد از ارجان از طریق راه‌های کوهستانی منطقه کهکیلویه به جلگه مرودشت اصطخر می‌پیوست قوت می‌بخشد.
از فارس تا یزد:
ابن بلخی منازل شیراز به یزد را ۹ منزل و مسافت میان این دو شهر را ۵۴ فرسنگ یاد کرده است. در آن روزگار یزد نه شهر مهمی به قاعده امروز که از توابع شهر اصطخر بوده است. در این منطقه چند قدمگاه و بنای یادبود امام رضا (ع) وجود دارد. با توجه به تاکید منابع به عبور آن حضرت از راه کویر به سوی مرو، بر اعتبار این قدمگاه ها افزوده می‌شود. یزد در قرن دوم اسلامی نه یک شهر که یک منطقه بیابانی بوده است لذا از عبور حضرت رضا از یزد در منابع اولیه به صراحت نامی به میان نیامده است و تنها به ذکر عبور آن حضرت از یک کویر و یا بیابان اشاره کرده‌اند.
برخی بر این باورند که امام رضا در طی مسیر وارد شهر قم شده و در منزل یکی از اهالی این شهر منزل کرده‌اند که این مکان امروزه به مدرسه رضویه یا ماموریه شهرت یافته است. ولی باید اذعان کرد که مامون گذر امام از شهرهای محل تجمع شیعیان را ممنوع کرده بود. لذا حضور امام در این شهر سند محکم ندارد از سوی دیگر در مورد توقف حضرت در قم منابع تاریخ محلی نیز آن را تائید نمی‌کند. تاریخ قم که از قدیمی‌ترین منابع تاریخ محلی است (۳۷۸ ق. حسن قمی) هیچ‌گونه اطلاعی از عبور حضرت رضا از شهر قم نمی‌دهد. کلینی نیز در اصول کافی می‌نویسد: مامون آن حضرت را از بصره و شیراز (که شیعیانش کمتر بودند) به مرو حرکت داد.
از یزد تا خراسان
به طور کل تعیین خط مسیر دقیق سفر امام رضا به واسطه گزارش‌های متعدد و گاه متناقض منابع دشوار است. به همین سیاق تعیین مسیر حرکت امام رضا از یزد تا خراسان نیز با دشواری همراه است. تنها نقطه روشن که در این مسیر از منابع اولیه به دست می‌آید اشاره‌ای است که شیخ صدوق و سایر منابع معتبر به مسیر راه کویر و ورود آن حضرت به نیشابور کرده‌اند.
با توجه به نقشه در فرانق و رباط پشت بادام نشانه‌هایی دال بر عبور امام رضا از این مناطق وجود دارد. برخی معتقدند که امام از رباط پشت بادام به دامغان سپس به نیشابور رفته (مسیر آبی و سپس زرد رنگ) و برخی منابع معتقدند که امام با گذر از جناح شرقی کویرلوت به نیشابور وارد شده‌اند. دامغان به لحاظ جغرافیایی در خط سیر حرکت حضرت رضا واقع شده، گذر آن حضرت از این منطقه محتمل به نظر می‌رسد.
امام در خراسان:
خوشبختانه از ورود امام رضا به نیشابور گزارش‌های متعدد و مستندی وجود دارد به ویژه حدیث سلسله‌الذهب که امام در این شهر ایراد فرموده‌اند خود به قوت گزارش‌های ورود امام به نیشابور افزوده است. مهمترین و معتبرترین گزارشی که از توقف حضرت رضا در نیشابور ضبط شده است. روایت عبدالسلام بن صالح ابوصلت هروی است که حدیث مشهور و معروف سلسله‌الذهب را از امام رضا در نیشابور نقل می‌کند.
چشمه کهلان که امام در آن غسل کرده و در کنار حوض آن به نماز ایستاده‌اند و همچنین قدمگاه نیشابور در ۲۴ کیلومتری آن شهر یادگاری‌های مستند و مستدل حضور امام رضا در این شهر است. باید توجه داشت که نیشابور در آن زمان از شهرهای آباد و بزرگ خراسان به شمار آمده و ابر شهر نامیده می‌شد لذا بعید نمی‌نماید که مکان فعلی قدمگاه نیشابور که اینک در جاده نیشابور به مشهد واقع شده است، آن زمان در خود شهر نیشابور و یا در حومه آن بوده باشد. امام رضا پس از نیشابور به طوس، ده سرخ و کوه سنگی سفر کرده‌اند داستان‌های مشهور بین مردم این ناحیه خود گویای حضور امام در این منطقه است.
در ده سرخ امام به منظور دستیابی به آب جهت وضو زمین را به دست خویش اندکی حفر کرده، چشمه‌ای می‌جوشد که تاکنون موجود است. در کوه سنگی، امام برکت سنگ‌های این ناحیه را که از آن دیگ‌ها و ظروف سنگی می‌تراشیدند طلب می‌کنند که تا امروز نیز همچنان این شغل در این ناحیه برجاست.
استقبال گرم مردم نیشابور از امام سبب می‌شود که مامون به حبس امام در سرخس دستور دهد. تا شاید از این طریق تماس امام با مردم را غیرممکن سازد. سرخس آخرین شهر پیش از مرو و یا مقصد حرکت است امام رضا (ع) در شهر مرو با وجود سلطه آشکار مامون مورد استقبال مردم و اهالی آن شهر قرار می‌گیرند و در همین شهر است که به ناچار ولایت عهدی مامون را پذیرفته و به زهرکین خاندان سیاه جامه و سیاه دل بنی عباس به شهادت می‌رسند.
این سفر را به راستی باید سفر اندوه دانست، امام رضا (ع) با دسیسه مامون از مدینه النبی فراخوانده می‌شوند و امام با تسلیم شدن به خواست خداو راضی بودن به رضای او، لقب رضای آل محمد (ص) می‌یابند؛ اینک مشهدالرضا قبله هر ایرانی مسلمانی است. گرچه سفر امام به مرو سفری آکنده از اندوه بوده است، گرچه امام را از جوار حضرت رسول دور ساخته است، ولی اینک امام رضا (ع) در حلقه‌ای از عاشقانش شب و روز طواف می‌شود؛ و اگر نبود مشهدالرضا، ایران از قلبی تپنده و دلی زنده خالی می‌شد. رنج مردان خدا تنها صورت رنج دارد ولی در باطن خیر کثیری در آن مستتر است که اینک شاهد آن هستیم، بی هیچ گزافه‌ای می‌توان گفت که ما هرچه داریم از برکت حضور امام رضاست که در مشهد خویش دست پربرکتش را بر سرمان گسترده است.
هجرت امام رضا (ع) یک مهاجرت سیاسی اجباری بود که در سال ۲۰۰ هجری به دستور خلیفه وقت انجام شد. مسیر هجرت امام از مدینه به مرو چنین است: مدینه، مکه (برخی این شهر را مسیر هجرت نمی‌دانند)، نباج، بصره، اهواز، اربق (اربک)، ارجان (بهبهان)، ابرکوه (ابرقوه)، ده شیر (فراشاه)، یزد، قدمگاه خرانق (مشهدک)، رباط پشت، بادام نیشابور، قدمگاه نیشابور، ده سرخ، طوس، سرخس و مرو.
در جریان هجرت حضرت رضا (ع) سه مساله عمده روی داد که به ترتیب عبارت است از: بیماری امام رضا (ع) در اهواز، استقبال مردم در نیشابور و بیان حدیث سلسله‌الذهب و زندانی شدن در سرخس.
با توجه به استقبال بی نظیر مردم نیشابور از امام رضا (ع) و بیان حدیث سلسله‌الذهب از سوی آن حضرت، رژیم عباسی چنان شایع کرد که امام رضا (ع) ادعای الوهیت کرده، او را بدین اتهام در سرخس زندانی ساخت. اینکه امام (ع) چه مدت در زندان بود، معلوم نیست. ولی این واقعه نشان می‌دهد که پذیرش ولایتعهدی امری تحمیلی بود. با ورود امام به مرو، مامون برای انجام یافتن نقشه‌اش استقبال باشکوهی از امام به عمل آورد و پس از پذیرش ولایتعهدی از سوی امام، به نام امام سکه زد.
مدت امامت امام هشتم در حدود ۲۰ سال بود که می‌توان آن را به سه بخش جداگانه تقسیم کرد: ۱۰ سال اول امامت آن حضرت، که همزمان بود با زمامداری هارون. پنج سال بعد از آنکه مقارن با خلافت امین بود. پنج سال آخر امامت آن بزرگوار که مصادف با خلافت مأمون و تسلط او بر قلمرو اسلامی آن روز بود.
