به گزارش اکو رسانه و به نقل از میراث آریا؛ رضا تربتی فعال گردشگری در یادداشتی نوشت: راه‌پیمایی میلیونی اربعین در دهه‌های اخیر به پدیده‌ای منحصربه‌فرد در جهان اسلام تبدیل شده است؛ رویدادی که با گردهم‌آوردن میلیون‌ها زائر از ده‌ها کشور جهان، نه‌تنها جلوه‌ای باشکوه از ایمان و وفاداری به اهل‌بیت (ع) را به نمایش می‌گذارد، بلکه ظرفیت‌های عظیمی برای توسعه گردشگری مذهبی، هم‌گرایی فرهنگی، دیپلماسی عمومی و تعاملات تمدنی میان ملت‌های مسلمان فراهم آورده است. در این میان، توجه به زیرساخت‌های گردشگری اربعین، فرصت‌ها و چالش‌های پیش‌رو، به ضرورتی راهبردی برای کشورهای میزبان به‌ویژه ایران و عراق تبدیل شده است.
اربعین، چهلمین روز پس از واقعه عاشورا، در تاریخ شیعه از جایگاه ویژه‌ای برخوردار است. در دهه‌های اخیر، به‌ویژه پس از سقوط رژیم بعث در عراق و بازگشایی مرزها، میلیون‌ها زائر از اقصی نقاط جهان، به‌ویژه ایران، پاکستان، لبنان، هند، افغانستان، سوریه و کشورهای حاشیه خلیج فارس، با پای پیاده خود را به حرم امام حسین (ع) در کربلا می‌رسانند. این راه‌پیمایی میلیونی، اکنون نه‌تنها یک مناسک مذهبی، بلکه پدیده‌ای جهانی و تمدنی است که در کانون توجه نهادهای فرهنگی، اجتماعی و سیاسی قرار گرفته است.
گردشگری اربعین، گونه‌ای از گردشگری مذهبی است که ابعاد آن فراتر از سفر زیارتی صرف بوده و تأثیرات چندسویه‌ای بر جوامع میزبان، زائران، اقتصاد، فرهنگ، و حتی امنیت منطقه‌ای دارد. این نوشتار، به تحلیل ابعاد مختلف گردشگری اربعین، ظرفیت‌ها و چالش‌های آن پرداخته و راهکارهایی برای ارتقای این پدیده عظیم ارائه می‌دهد.
۱. گردشگری مذهبی؛ مفهومی فراتر از زیارت
گردشگری مذهبی، سفری است که با انگیزه‌های معنوی، دینی و زیارتی انجام می‌شود، اما محدود به نیایش و عبادت نیست. زائر در این مسیر، با فرهنگ، تاریخ، مردم، معماری و سبک زندگی جامعه میزبان نیز مواجه می‌شود.
اربعین، نمونه‌ای کامل از گردشگری مذهبی است که طی آن، میلیون‌ها زائر با فرهنگ دینی و آیینی عراق و ایران مواجه شده، روابط میان ملت‌ها تقویت می‌شود و یک نوع دیپلماسی مردمی شکل می‌گیرد. این ابعاد، به‌مراتب فراتر از یک مراسم زیارتی معمولی است.
۲. عظمت آماری و ژئوپلیتیک راه‌پیمایی اربعین
بر اساس آمار رسمی، در سال‌های اخیر جمعیتی بین ۱۵ تا ۲۵ میلیون نفر در مراسم اربعین شرکت کرده‌اند. در سال ۱۴۰۲، بیش از ۳.۵ میلیون ایرانی به عراق سفر کردند. این رقم، از نظر حجم تردد انسانی، حتی از مراسم حج نیز فراتر می‌رود و آن را به بزرگ‌ترین اجتماع دینی جهان تبدیل می‌کند.
این مقیاس عظیم، به‌طور مستقیم با امنیت منطقه، روابط ایران و عراق، اقتصاد شهری کربلا و نجف، و تعاملات فراملی در ارتباط است. در حقیقت، اربعین از یک مناسک مذهبی به پدیده‌ای ژئوپلیتیکی با ابعاد منطقه‌ای و جهانی بدل شده است.
۳. فرصت‌های گردشگری اربعین برای ایران
ایران به عنوان مبدأ بخش بزرگی از زائران اربعین، ظرفیت بی‌نظیری برای بهره‌گیری از گردشگری مذهبی دارد. برخی از این فرصت‌ها عبارت‌اند از:
الف) توسعه زیرساخت‌های حمل‌ونقل:
ساخت و بهبود جاده‌های مرزی مانند مهران، چذابه و شلمچه
راه‌اندازی قطارهای ویژه اربعین
بهبود زیرساخت‌های هوایی برای زائران خارجی
ب) رونق اقتصادی مناطق مرزی:
در ایام اربعین، حجم مبادلات اقتصادی در استان‌های مرزی نظیر ایلام، خوزستان و کرمانشاه افزایش چشم‌گیری پیدا می‌کند. این امر می‌تواند به توسعه پایدار این مناطق کمک کند.
ج) اشتغال‌زایی و مشارکت مردمی:
بیش از هزاران موکب در ایران و مسیر پیاده‌روی به زائران خدمت می‌رسانند. راه‌اندازی این مواکب، ایجاد شغل، افزایش مشارکت اجتماعی و تقویت سرمایه اجتماعی را به‌دنبال دارد.
۴. اقتصاد اربعین؛ از زائر تا بازار منطقه‌ای
گردشگری اربعین با وجود آن‌که بیشتر بر بُعد معنوی تأکید دارد، اما از منظر اقتصادی نیز پدیده‌ای قابل‌توجه است. در کنار خدمات داوطلبانه، هزینه‌های خرید، حمل‌ونقل، اسکان، غذا و کالاهای فرهنگی، گردش مالی عظیمی را در بر می‌گیرد.
کشورهای میزبان مانند عراق و ایران، می‌توانند با برنامه‌ریزی هدفمند، اقتصاد اربعین را به فرصت توسعه گردشگری مذهبی و فرهنگی تبدیل کنند. صدور محصولات فرهنگی، صنایع دستی، پوشاک اسلامی، مواد غذایی حلال و… از جمله فرصت‌های اقتصادی در این زمینه است.
۵. دیپلماسی فرهنگی و تقویت هم‌گرایی اسلامی
در دنیایی که اغلب رسانه‌ها تصویری خشن و افراطی از اسلام نشان می‌دهند، اربعین می‌تواند چهره‌ای انسانی، مردمی، معنوی و صلح‌طلب از اسلام را به جهان عرضه کند.
ارتباط میلیون‌ها مسلمان از کشورهای مختلف، زبان گفت‌وگوی فرهنگی و هم‌گرایی اسلامی را تقویت می‌کند. اربعین، نه‌تنها وحدت شیعی، بلکه ظرفیت هم‌افزایی میان مذاهب اسلامی را نیز دارد، به‌ویژه در زمانی که امت اسلامی بیش از هر زمان دیگری به انسجام نیاز دارد.
۶. زیرساخت‌ها؛ چالش مهم گردشگری اربعین
با تمام عظمت و معنویت این راه‌پیمایی، چالش‌های زیرساختی همچنان پابرجاست. برخی از مهم‌ترین چالش‌ها به شرح زیر است:
الف) محدودیت حمل‌ونقل عمومی
نبود ناوگان کافی در ایام پیک سفر، سبب افزایش نرخ‌ها و نارضایتی زائران می‌شود.
ب) ضعف در مدیریت پسماند و بهداشت
در مسیر پیاده‌روی، با وجود تلاش‌های گسترده، همچنان مشکلاتی در حوزه نظافت عمومی، مدیریت آب و فاضلاب، و امکانات بهداشتی وجود دارد.
ج) ازدحام در مرزها و کمبود امکانات گمرکی
برخی پایانه‌های مرزی فاقد امکانات کافی برای پاسخ‌گویی به حجم عظیم زائران هستند که موجب معطلی و ازدحام می‌شود.
۷. ظرفیت رسانه‌ای اربعین؛ فرصتی مغفول
اربعین، نه‌تنها یک رویداد معنوی، بلکه یک سوژه بی‌نظیر برای رسانه‌ها، مستندسازان، فعالان فرهنگی و شبکه‌های اجتماعی است. پوشش رسانه‌ای این حرکت می‌تواند:پیام اهل‌بیت را جهانی کند، وحدت مسلمانان را به نمایش بگذارد، مظلومیت ملت‌ها، از جمله مردم فلسطین و یمن را بازتاب دهد، زمینه تعاملات فرهنگی میان ملت‌ها را فراهم کند و در این میان، نهادهای فرهنگی باید از این ظرفیت عظیم رسانه‌ای استفاده مؤثر کنند.
۸. نقش جوانان، بانوان و اقشار مردمی در پویایی اربعین
اربعین، صحنه مشارکت فراگیر تمام اقشار است. از جوانانی که در موکب‌ها خدمت می‌کنند، تا زنانی که مدیریت امور خدماتی را به‌عهده می‌گیرند، و حتی کودکان و سالمندانی که در این راه گام برمی‌دارند.
این مشارکت مردمی، نشان از پویایی و اجتماعی‌بودن گردشگری اربعین دارد و می‌تواند الگویی برای توسعه گردشگری مشارکتی در دیگر مناطق جهان اسلام باشد.
۹. الزامات آینده‌نگر برای توسعه گردشگری اربعین
با توجه به رشد روزافزون اربعین، لازم است نهادهای رسمی و مردمی، برنامه‌ریزی بلندمدت و آینده‌نگر داشته باشند. برخی از الزامات ضروری عبارت‌اند از:
تدوین «سند ملی گردشگری اربعین» با همکاری ایران، عراق و سایر کشورها.
تعریف مسیرهای مشخص گردشگری فرهنگی در کنار زیارت.
آموزش داوطلبان و خادمان در زمینه زبان و…. است
نتیجه‌گیری:
پدیده عظیم اربعین، فراتر از یک مناسک مذهبی، اکنون به یک جریان تمدنی، فرهنگی و اجتماعی در جهان اسلام بدل شده است. راه‌پیمایی میلیونی اربعین نه‌تنها نمایش بی‌نظیری از عشق و وفاداری به اهل‌بیت (ع) است، بلکه بستری فعال برای گردشگری مذهبی، دیپلماسی فرهنگی، توسعه اقتصادی و انسجام اجتماعی به شمار می‌رود.
گردشگری اربعین با اتکا بر ظرفیت‌های مردمی، مشارکت داوطلبانه، و پیوندهای معنوی میان ملت‌های مسلمان، می‌تواند الگویی الهام‌بخش برای توسعه گردشگری پایدار با محوریت ارزش‌های دینی و انسانی باشد. با این حال، برای بهره‌گیری حداکثری از این ظرفیت، نیازمند نگاه راهبردی، تقویت زیرساخت‌ها، همکاری‌های منطقه‌ای و ارتقای مدیریت فرهنگی و خدماتی هستیم.
در شرایطی که جهان اسلام با چالش‌هایی چون تفرقه، اسلام‌هراسی، فقر فرهنگی و سلطه رسانه‌های معاند روبه‌روست، اربعین می‌تواند نقطه عزیمت جدیدی برای بازتعریف چهره اصیل اسلام، تقویت وحدت امت اسلامی، و بازسازی معنوی جوامع باشد. به همین دلیل، گردشگری اربعین نه فقط یک رویداد مذهبی، بلکه یک فرصت تمدن‌ساز برای آینده جهان اسلام است؛ فرصتی که باید آن را با عقلانیت، تدبیر و سرمایه‌گذاری فرهنگی و اجتماعی، به ثمر رساند.
